Θ, θ

Το όγδοο γράμμα του ελληνικού αλφάβητου. Προέρχεται από το σημιτικό teth (= σπείρα, φίδι) που παριστανόταν  και δήλωνε ένα εμφαντικό τ. Το χρησιμοποίησαν οι Έλληνες για να αποδώσουν τον στιγμιαίο οδοντικό φθόγγο th, που διέφερε από το σημερινό θ. Οι Λατίνοι, για παράδειγμα, προκειμένου να μεταγράψουν το ελληνικό θ χρησιμοποίησαν το σύμπλεγμα th: cithara, Theseus, αλλά και σε ελληνικές επιγραφές ο αντίστοιχος φθόγγος είναι γραμμένος με δύο γράμματα, θh, τθ: Θhαρύμαqhοs, βάτθρα (Θαρύμαχος, βάθρα). Οι πιο διαδεδομένες γραφές του θ ήταν:  Αθήνα, Κόρινθος, Μέγαρα, Κύμη, Λέσβος, Σάμος κ.α.,  Σάμος, Μίλητος, Γέλα, Κρήτη, Θήρα κ.α. και  Αθήνα, Χίος, Έφεσος, Μήλος, Μέγαρα, Βοιωτία κ.α. Πιο ιδιόρρυθμες γραφές είναι:  (Ιθάκη, Τάραντας),  (Λοκρίδα),  (Αρκαδία),  (Βοιωτία). Το θ χρησιμοποιήθηκε για να αποδώσει τους φθόγγους th, dh, guh της ινδοευρωπαϊκής μητέρας-γλώσσας. Στη λακωνική διάλεκτο, το θ μετατράπηκε, στην αρχή λέξης πριν από φωνήεν και μέσα στη λέξη μεταξύ δύο φωνηέντων, σε σ: σερμός, Ασάναι (= θερμός, Αθήναι). Στην παμφυλιακή, σε τ: ατρώποισι, τνατός (= ανθρώποισι, θνητός). Στην ηπειρωτική διάλεκτο ενίοτε το θ αντικαθίσταται με φ (ινδοευρωπαϊκό dh): φεών, φύοντες (= θεών, θύοντες) καθώς και στην αιολική (ινδοευρωπαϊκό guh): φηρ (θηρ). Το θ διατήρησε την αρχική προφορά του th μέχρι τους ελληνιστικούς χρόνους, οπότε άρχισε, όπως αντίστοιχα και τα β, γ, δ, φ, χ (= b, g d, πh, uh), να μετατρέπεται στο σημερινό θ, το οποίο είναι φθόγγος διαρκής και μεσοδοντικός (κατά την προφορά του, η άκρη της γλώσσας βρίσκεται ανάμεσα στα δόντια, ενώ στηριζόταν για το th στα φατνία). Στη νεοελληνική γλώσσα, το θ διατηρήθηκε γενικά, εκτός από τα συμπλέγματα φθ, χθ, σθ, όπου μετατρέπεται σε τ: έφτασα, δέχτηκα, ορκίστηκα. Στη διάλεκτο της Κάτω Ιταλίας μετατράπηκε σε τ (αρχή λέξης) ή σ (ανάμεσα σε φωνήεντα): τέλω, λισάρι (= θέλω, λιθάρι), ενώ στην τσακωνική, η οποία συνεχίζει την αρχαία λακωνική διάλεκτο, σε σ = σέρι, σάτη (θέρος, θυγάτηρ).